Чӗмпӗр облаҫӗнче пурӑнакан чӑваш ҫынни 20-мӗш ӗмӗр пуҫламӑшӗнче кулак тесе йышӑннӑ йӑхӗсен ҫуртне тавӑрнӑ.
Валентина Ильина суда 1930 ҫулта аслашшӗнчен туртса илнӗ ҫурта таварас тӗллевпе суда кайнӑ. Культура еткерлӗхӗн комитечӗн председателӗ Шарпудина Хаутиева каланӑ тӑрӑх, ку — тӗлӗмелле япала.
Анатри Якушка ялӗнчи ҫурт, унччен И.Ф.Маловӑн пулнӑскер, историпе культура палӑкӗ шутланать. Вӑл ял варринче ларать.
1930 ҫулта ялти хастарсем Малова кулак тесе йышӑннӑ, унӑн пурлӑхне туртса илнӗ. Унӑн ҫуртӗнче колхоз правленийӗ, пекарня пулнӑ. Ҫурт муниципалитет харпӑрлӑхӗнче пулнӑ, унпа кайран никам та усӑ курман.
Еткере тавӑрма шухӑшланӑ хӗрарӑм документсене 35 ҫул пухнӑ. Валентина Ильина ӑна ишӗлсе анассинчен хӑтарас тӗллевпе тавӑрнӑ. Ватӑ ҫынсем Малов ҫав ҫуртра пурӑннине ӗнентерни те судра кирлӗ пулнӑ. Валентина Ильина кирлӗ документсене уйӑх тӑршшӗнче алла илӗ.
Чӗмпӗр облаҫӗнче «Наци ялӗ» проекта пурнӑҫлама тытӑннӑ. Унта регионта пурӑнакан халӑхсен культурине кӑтартакан картишсем пулӗҫ. Пӗтӗмпе — 9 лапам. Чӑваш культурине автономийӗ хӑйӗн лапамне пӗрремӗш хӑтлӑлатма тытӑннӑ.
Ҫулла картиш пӗрремӗш хӑнасене йышӑнмалла. Кунта музей комплексӗ, конференци залӗ, наци апачӗ пӗҫӗрекен кафе, хӑна ҫурчӗ пулӗҫ. Вӑхӑт ирнӗҫемӗн ҫак вырӑн наци йӑли-йӗркисен центрӗн статусне тивӗҫмелле.
Чӑваш картишне Федоровсен ҫемйи, ашшӗ тата ывӑлӗсем, тума тытӑннӑ. Йывӑҫ ҫуртра музей экспозицийӗ пулӗ. Кунсӑр пуҫне мунча, ҫӑл пур. Анчах тумалли татах пур-ха.
Ку кӗтесре тӑван культурӑпа паллашма, унӑн илемӗпе киленме май пулмалла. Проект ҫак тӗллевпе пурнӑҫланать те.
— Эпир ӗҫлетпӗр, вун-вун ҫултан эпир пулмастпӑр, анчах чӑваш халӑхӗ валли ҫакнашкал кӗтес пулать. Унта ҫынсем музее кайма, наци ҫимӗҫне тутанма, канма пултараҫҫӗ, — тенӗ Артем Федоров.
Шупашкарта Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн «Чӑвашсем хальхи тӗнчере: истори тата культура» кӗнеке серин иккӗмӗш кӑларӑмӗ тухнӑ. Ӑна «Чуваши Присвияжья: история и культура» ят панӑ.
ЧР Культура министерстви пӗлтернӗ тӑрӑх, кӗнекере Сӗве тӑрӑхӗнче пурӑнакан чӑвашсен историпе культурине ҫутатса панӑ. Унта Тутарстан, Чӗмпӗр облаҫӗ, Чӑваш Республики кӗнӗ. Унта уявсене, ҫемье йӑлисене, пултарулӑхне, фольклорти тӗрлӗ жанра тишкернӗ.
Ӗҫе ушкӑн пурнӑҫланӑ. Ун йышне этнографсем, музыковедсем, социологсем, фольклористсем, чӗлхеҫӗсем кӗнӗ.
Кӑларӑм 1 пин тиражпа тухнӑ. Вӑл этнографи, истори, гуманитари енӗпе ӗҫлекенсемшӗн, студентсемшӗн, шкулта вӗренекенсемшӗн усӑллӑ.
Сӑмах май, кӗнеке серинчи пӗрремӗш кӗнеке «Симбирско-саратовские чуваши» ятлӑ.
Раштав уйӑхӗн 19-мӗшӗнче «Ҫӗнӗ ҫул — музейра» проектпа килӗшӳллӗн «Вӑхӑт лабиринтӗнче» курав уҫӑлать. Кун пирки Чӑваш наци музейӗ пӗлтерет.
Куравра Чӑваш Енри паллӑ ҫынсен сехечӗсене катартӗҫ: Ф.Ф.Ясковский лесовод, В.К.Магницкий этнограф, А.Канаш ӳнерҫӗ, хурт-хӑмӑр ӗрчетнӗ С.И.Андреев, В.Г.Толстой-Антарский таврапӗлӳҫӗ, В.Д.Шилов майор генерал, А.Д.Кӑлкан, А.А.Ӗҫхӗл, В.С.Чаплина ҫыравҫӑсем, Стихван Шавли поэт, А.И.Петрухин тата А.Д.Поздеев профессорсем.
Кунсӑр пуҫне юбилейлӑ датӑсемпе кӑларнӑ сехетсем пулӗҫ. Тӗслӗхрен, Тӑван ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫи пӗтнӗренпе 45 ҫул ҫитнӗ, С.Федоров ячӗллӗ микрохирурги уҫӑлнӑранпа 20 ҫул иртнӗ ятпа кӑларнӑ сехетсем.
Курава килнисем Чӑваш Енре пулнӑ делегацисен парнисене те курма пултарӗҫ. Ав Чулхулари чукун ҫул, Чӗмпӗр облаҫӗн кӗпӗрнаттӑрӗ сехет парнеленӗ.
Ҫавӑн пекех Козьмодемьянскри культурӑпа истори музейӗнчи, Шупашкарти коллекционерӑн Сергей Трифоновӑн сехечӗсем пулӗҫ. Курав 2015 ҫулхи нарӑс уйӑхӗччен ӗҫлӗ.
Чӑваш халӑх сайчӗ тӑрӑшнипе ҫитес вӑхӑтра Чӑваш Енӗн чӑвашла схеми А1 форматпа пичетленсе тухмалла. Ҫавна май чи малтан туянас кӑмӑллисем валли умсаккас йӗркелетпӗр — ӑна 250 тенкӗпе туянма май пур. Умсаккаса «СУМ» лавкка урлӑ ирттеретпӗр. Тӳрех палӑртатпӑр: укҫине малтан тӳлемелле (наложенный платеж мелӗпе саккаслакансене кайран ҫеҫ ярса парӑпӑр).
Чӑваш Ен схемин чӑвашла вариантне эпир нарӑс уйӑхӗнче пуҫласа. Чи йывӑрри — ял ячӗсен чӑвашла вариантне (тӗрӗссине) палӑртасси пулчӗ. Ку тӗлӗшпе пире Чӑваш халӑх ӑс-хакӑлӗпе ӳнер академийӗ, Тутарстан чӑвашӗсен «Сувар» хаҫачӗ, Чӗмпӗр Ен чӑвашӗсен «Канаш» хаҫачӗ самай пулӑшрӗҫ. Вуншар ҫын тӗрӗсленӗ хыҫҫӑн сахал мар йӑнӑшран хӑтӑлтӑмӑр. Схема ҫине эпир совет саманинче панӑ ӗлӗкхи хитре чӑвашла ятсене илсе пама тӑрӑшрӑмӑр (т-х: Ӗсмел, Каҫал, Аслӑ Арапуҫ). Ҫавӑн пекех курӑнакан лаптӑка лекекен тулашри чӑваш ялсене кӑтартрӑмӑр — Тутарстанри тата Чӗмпӗр облаҫӗнчи чӑваш ялӗсем ӑҫтарах вырнаҫнине лайӑх курма май пур.
Ку вариант — малтанхи.
Эрне пуҫламӑшӗнче Чӗмпӗр облаҫӗнчи тата Чӑваш Республикинчи икӗ команда Атӑл урлӑ ишсе каҫнӑ.
Ӑмӑрту Чӗмпӗр облаҫӗнче иртнӗ. Спортсменсем пӗтӗмпе 4 ҫухрӑм парӑнтарнӑ. Шыв ӑшах пулман — 2 градус ҫеҫ. Сывлӑш температури 3 градус ӑшӑ таран хӑпарнӑ.
Ишев Атӑлӑн сулахай енче 11 сехетре пуҫланнӑ. Малтан Владимир Кузьменко старта тухнӑ. Вӑл — Чӗмпӗрти сивӗ ишев федерацийӗн председателӗ. Унпа пӗрлех сивӗ ишев енӗпе икӗ хут тӗнче чемпионки Татьяна Александрова та старта тухнӑ.
Ӑмӑртӑва 20 ҫын хутшӑннӑ. Кашни спортсменӑн 400 метр ишмелле пулнӑ. Чӗмпӗрсем шупашкарсене кӑшт ҫеҫ выляса янӑ. Чӗмпӗрсен командинче 12 морж ишнӗ. Вӗсен йышӗнче — Берингов шыв пырӗнче ишнӗФ спортсмен та.
Атӑл урлӑ ишсе каҫас кӑмӑллисен йышӗ ҫулсерен ӳсет. Вӑрӑм дистанцисене ишме пултаракансен хисепӗ те ӳсет. Ҫитес ҫул Чӗмпӗрте юбилейлӑ ишев йӗркелеме палӑртаҫҫӗ-мӗн.
Чӗмпӗр облаҫӗнчи Аслӑ Нагаткинра ачасен «Путене» конкурс фестивалӗ иртнӗ. Унта 45 пӗчӗк артист хутшӑннӑ. Конкурсҫӑсене виҫӗ номинацире палӑртнӑ: вырӑнти паллӑ поэтсен сӑввисене вуласси, хальхи вӑхӑтри тата халӑх юррисене юрласси, ташласси.
Фестивальте ытларах Валентина Тараватӑн сӑввисем янӑранӑ. Ку номинацире Полина Шигирданова, Елизавета Аюгова, Даниил Егоров малти вырӑна ҫӗнсе илнӗ. Ульяна Ширтановӑпа Софья Долгова — иккӗмӗш, Анастасия Натюновӑпа Дарья Сандркина — виҫҫӗмӗш пулнӑ.
Пӗччен юрлассинче Татьяна тата Анна Ржатӑсем мала тухнӑ. Ушкӑнпа юрласа вара Аслӑ Нагаткинри Лянкинсен «Хӗвел» ушкӑнӗ ҫӗнтернӗ. Ташӑ номинацийӗнче Ҫӗнӗ Улхашри «Хамӑр ял» мала тухнӑ.
Ҫӗнтерӳҫӗсене дипломпа чысланӑ, конверт тыттарнӑ. Жюрире Валентина Тарават та пулнӑ. Вал хӑйӗн шухӑшне пӗлтернӗ:
— Ку — чӑвашсен пысӑк уявӗ. Ачасем тата аслисем пӗр-пӗринпе вырӑсла калаҫни пӑшӑрхантарчӗ ҫеҫ мар, чӗрене хытӑ ыраттарчӗ. Хисеплӗ ентешӗмерсем, капла эпир чӗлхене упраса хӑвараймастпӑр. Чӑвашӑн чӑвашлах калаҫмалла.
Ҫывӑх вӑхӑтра «Кӗрешӳ» регионсем хушшинчи федераци Пӗтӗм Раҫҫейри праваллӑ пулса тӑмалла. Ҫапла тума кӑҫалхи ҫулла «Раҫҫей Федерацийӗнчи физкультурӑпа спорт ҫинчен» саккуна улшӑну кӗртнӗ хыҫҫӑн май тупӑннӑ. Унта спортӑн наци енӗсене аталантарасси пирки каланӑ иккен. Тивӗҫлӗ тӳрлетӳсене нумаях пулмасть Чӑваш Ен Правительстви физкультурӑпа спорт ҫинчен калакан республика саккунне кӗртнӗ.
Кӗрешӳ евӗр спорт енӗ ытти халӑхсен те пур. Казахсен вӑл кураш ятлӑ, пушкӑртсен — куреш, чӑвашсен — кӗрешӳ. «Кӗр» тенине тӗрӗк чӗлхинчен куҫарсан «пуян, вӑйлӑ, хӑюллӑ» тенине пӗлтерет.
Кӗрешӳпе маларах сахал ҫын кӑсӑкланнӑ. Официаллӑ майпа ӑна 1995 ҫулта Елчӗк районӗнчи Ҫӗнӗ Пӑва ялӗнчи Николай Петров спортсмен тата историк чӗртсе тӑратнӑ темелле. Ҫав ҫулхине кун енпе Чӑваш Ен шайӗнчи пӗрремӗш ӑмӑрту йӗркеленӗ. Ҫавӑн чухнех республикӑра федераци йӗркеленӗ.
Унтанпа кӗрешӗве тӗрлӗ ҫӗрте йӗркелеҫҫӗ. Хамӑр республикӑра кӑна мар, Мускавра та, Самар тата Чӗмпӗр облаҫӗсенче те. Чӗмпӗр облаҫӗнче ӑна Иван Яковлев вӗрентекенӗмӗре халалланӑ.
Тулай чӑвашсем пирки юлашки вӑхӑтра телевизорпа кӑтартма пуҫланнине палӑртма кӑмӑллӑ. Чӑваш наци телекуравӗ, ав, «Епле пурӑнан, аякри тӑван?» кӑтартать. «Эх, юррӑм, янӑра!» кӑларӑмӑн асӑннӑ ярӑмӗ щутланать. Унӑн черетлӗ кӑларӑмӗ нумаях пулмасть кун ҫути курнӑ. Унта аякри тӑванӑмӑрсемпе, Чӗмпӗр тӑрӑхӗнче тӗпленнӗ йӑхташӑмӑрсемпе паллаштарнӑ. Халӑх юрри-ташшине кӑмӑллакансене хальхинче Чӑнлӑ районӗнчи Чӑвашкасси ялӗнчи «Шуҫӑм» фольклор ушкӑнӗн тата Аслӑ Накаткари «Шанчӑк» фольклор ансамблӗн пултарулӑхӗпе савӑнтарнӑ.
Чӗмпӗр облаҫӗ бетон ҫулсем тума тытӑнасшӑн. Кун пирки Мускаври стройматериалсене хатӗрлекен холдинг элчисемпе тӗл пулнӑ чухне Сергей Морозов кӗпӗрнаттӑр каланӑ. Бетон ҫула Чӗмпӗртен Дмитровграда тата Самара ҫите тума палӑртнӑ.
Ҫитес вӑхӑтра ку ыйтӑва ятарлӑ комисси пӑхса тухӗ. Тӗрӗссипе, регион хӑй тӗллӗн ҫул тума пултараймасть. Бетон ҫула федераци проекчӗпе килӗшӳллӗн ҫеҫ хута яма пулать иккен.
Асфальтпа танлаштарсан, бетон ҫул 80% хаклӑрах ларӗ. Икӗ енлӗ 1 ҫухрӑм ҫул 40 миллиона яхӑн кайса ларӗ. Анчах вӑл ҫирӗп пулӗ-мӗн, 50 ҫула яхӑн юхӑнмӗ. Кунашкал ҫулсем АПШра (60%) тата Германире (40%) пур. Раҫҫейре — 3 процент ҫеҫ.
Хальлӗхе Чӗмпӗрте ҫулсене юсамашкӑн укҫа шыраҫҫӗ. Акӑ депутатсен ларӑвӗнче транспорт налукне хаклатма сӗннӗ. Ӑна 2008 ҫултанпа хӑпартман-мӗн. Халӗ Чӗмпӗрте 1 лаша вӑйӗшӗн 10 тенкӗ тӳлеҫҫӗ. Депутатсем вара 12 тенкӗ таран хаклатма сӗннӗ. Ку сӗнӗве пӗрремӗш вулавра йышӑннӑ.
+12.3 °C